Çölyak hastalığı, bağışıklık sisteminin ince bağırsakları etkileyen bir otoimmün hastalığıdır. Bu hastalık, glüten adı verilen bir proteine karşı aşırı duyarlılık veya hassasiyet nedeniyle ortaya çıkar. Glüten, buğday, arpa, çavdar ve bazı yulaf türlerinde bulunan bir protein karışımıdır.
Çölyak hastalığı olan kişiler glütene maruz kaldıklarında bağışıklık sistemi, ince bağırsağı koruyucu tabakayı hasarlayan antikorlar üretir. Bu hasar, ince bağırsakta besin maddelerinin emilimini bozar, bu da besin eksikliklerine ve çeşitli sindirim sorunlarına yol açabilir.
Çölyak Hastalığı Nedenleri Nelerdir?
Çölyak hastalığının temel nedeni, glüten adı verilen bir protein karışımına karşı bağışıklık sisteminin aşırı reaksiyon göstermesidir. Ancak bu aşırı duyarlılığın nedeni tam olarak anlaşılamamıştır. Çölyak hastalığının oluşumunda genetik, çevresel ve immunolojik faktörlerin bir araya gelmesinin rol oynadığı düşünülmektedir. İşte bu faktörlerin bazıları:
- Genetik Yatkınlık: Çölyak hastalığı, genetik yatkınlıkla ilişkilidir. Özellikle HLA-DQ2 ve HLA-DQ8 adı verilen bazı genetik varyantlara sahip bireylerin hastalığa yakalanma riski daha yüksektir. Ailesinde çölyak hastalığı olan kişilerde hastalık riski daha fazladır.
- Glüten Maruziyeti: Çölyak hastalığının ortaya çıkabilmesi için glütene maruziyet gereklidir. Yani, glüten içeren yiyecekleri tüketen kişilerde bu hastalık gelişebilir. Glüten içeren yiyecekler, buğday, arpa, çavdar ve bazı yulaf türlerinde bulunur.
- Bağışıklık Sistemi Reaksiyonu: Çölyak hastalığının temel mekanizması, glüteni tanıyan ve bağışıklık sisteminin bu proteine karşı yanıt verdiği bir otoimmün reaksiyondur. Bu reaksiyon, ince bağırsağın iç yüzeyindeki villus adı verilen küçük parmak benzeri çıkıntıların hasar görmesine ve inflamasyona (iltihaplanmaya) yol açar.
- Çevresel Faktörler: Genetik yatkınlığa sahip kişilerde bile çölyak hastalığının ortaya çıkması için çevresel faktörlerin etkisi önemli olabilir. Örneğin, bebeklik döneminde katı yiyeceklere ne zaman başlandığı ve ilk glüten maruziyeti gibi çevresel faktörler hastalığın başlama riskini etkileyebilir.
Çölyak Hastalığı Belirtileri Nelerdir?
Çölyak hastalığının belirtileri kişiden kişiye farklılık gösterebilir ve şiddetleri değişebilir. Ayrıca bazı insanlar hiç belirti göstermeyebilirken, diğerleri daha belirgin semptomlar yaşayabilirler. Çölyak hastalığının en yaygın belirtileri şunlar olabilir:
- Karın Ağrısı ve Şişkinlik: Çölyak hastaları sık sık karın ağrısı ve şişkinlik hissi yaşarlar. Bu belirtiler özellikle yemek yedikten sonra veya glüten içeren yiyecekleri tükettikten sonra artabilir.
- İshal veya Kabızlık: İshal veya kabızlık çölyak hastalığının sık görülen belirtilerindendir. Bazı hastalar bu iki durumu da sırayla yaşayabilirler.
- Bulantı ve Kusma: Çölyak hastalığı bulantı ve kusma gibi mide problemlerine yol açabilir.
- İştah Kaybı: Hastaların iştahı azalabilir ve kilo kaybı yaşayabilirler.
- Yorgunluk ve Halsizlik: İnce bağırsakların glütene verdiği reaksiyon vücudu zayıflatabilir ve enerji eksikliğine yol açabilir.
- Deri Sorunları: Çölyak hastalığı bazen ciltte döküntüler, kuruluk, kaşıntı veya dökülme gibi deri problemlerine neden olabilir.
- Ağırlık Kaybı: Glüten alımının zarar görmesi, besin maddelerinin emilimini bozabilir ve buna bağlı olarak ağırlık kaybına neden olabilir.
- Kemik Problemleri: Çölyak hastalığı, kalsiyum ve D vitamini emilimini etkileyebilir ve bu da kemik kaybına yol açabilir.
- Adet Düzensizlikleri: Kadınlarda çölyak hastalığı, adet döngüsünün düzensizleşmesine veya kesilmesine neden olabilir.
- Nörolojik Semptomlar: Nadiren, çölyak hastalığı nörolojik semptomlara yol açabilir, bu da baş ağrısı, denge sorunları veya uyuşukluk gibi belirtileri içerebilir.
Çölyak Hastalığı Tanısı Nasıl Konulur?
Çölyak hastalığı tanısı koymak için bir dizi tıbbi test ve inceleme yapılması gerekebilir. Bu süreç, hastalığın belirtilerine, kişinin tıbbi geçmişine ve risk faktörlerine dayalı olarak bir sağlık profesyoneli tarafından yönlendirilir. Çölyak hastalığının tanısı genellikle aşağıdaki adımları içerir:
- Hastanın Tıbbi Geçmişinin Değerlendirilmesi: Doktor, hastanın semptomlarını, tıbbi geçmişini ve ailesinde çölyak hastalığı veya diğer otoimmün hastalıkların olup olmadığını sorgular.
- Kan Testleri: Çölyak hastalığını tespit etmek için en yaygın kullanılan testlerden biri, kandaki belirli antikorları ölçen kan testleridir. Bu antikorlar şunlardır:
- Anti-endomisyal antikorlar (EMA)
- Anti-deamidasyonlu gliadin antikorları (anti-DGP)
- Anti-transglutaminaz antikorları (anti-tTG)
- Bağırsak Biyopsisi: Kan testlerinin sonuçları pozitif ise veya çölyak hastalığı şüphesi devam ediyorsa, ince bağırsak biyopsisi gerekebilir. Bu işlem sırasında bir endoskopi ile ince bağırsağın iç yüzeyinden küçük bir doku örneği alınır. Bu örnek, ince bağırsak villuslarının yapısını ve hasarını değerlendirmek için incelenir. Çölyak hastalığının tanısını kesinleştirmek ve diğer bağırsak problemlerini dışlamak için bu biyopsi önemlidir.
- Diğer Testler: Bazı durumlarda, çölyak hastalığının belirtilerini açıklığa kavuşturmak veya hastalığın neden olduğu komplikasyonları değerlendirmek için başka testler de yapılabilir. Bu testler arasında kemik yoğunluğu ölçümü, vitamin ve mineral eksikliklerinin değerlendirilmesi ve diğer otoimmün hastalıkların araştırılması yer alabilir.
Tanı, yukarıda belirtilen test sonuçlarına dayalı olarak konur. Eğer kişi çölyak hastalığı teşhisi alırsa, tedavi genellikle glüten içermeyen bir diyeti içerir. Bu, glüten içeren yiyeceklerin tamamen kaçınılması anlamına gelir.
Çölyak Hastalığı Tedavileri Nelerdir?
Çölyak hastalığının tek etkili tedavisi, glüten içeren yiyeceklerden kaçınmak ve ömür boyu glüten içermeyen bir diyet uygulamaktır. Bu diyet, ince bağırsakta glütene karşı aşırı duyarlılık nedeniyle meydana gelen hasarı önler ve semptomların kontrol altına alınmasına yardımcı olur. Çölyak hastalığının tedavisi şunları içerir:
- Glüten İçermeyen Diyet: Çölyak hastaları, buğday, arpa, çavdar ve bu tahıllardan türetilmiş ürünlerden tamamen kaçınmalıdır. Bunun yerine, glüten içermeyen alternatifler tercih edilmelidir. Bu alternatifler arasında mısır, pirinç, patates, yulaf (saflık konusunda dikkatli olunmalıdır), quinoa ve bazı baklagiller bulunur. Ayrıca, glütensiz unlar, makarna, ekmek ve diğer ürünler mevcuttur.
- Glüten İçermeyen Besinleri Öğrenmek: Çölyak hastalarının glütensiz beslenmeyi öğrenmeleri ve glüten içeren yiyecekler ile dikkatli olmaları önemlidir. Gıda etiketlerini okumak ve restoranlarda glüten içermeyen seçenekleri sormak, hastalığın yönetiminde yardımcı olur.
- Besin Takviyeleri: Çölyak hastaları, ince bağırsak hasarı nedeniyle besin emiliminde sorunlar yaşayabilirler. Bu nedenle, doktorlar genellikle demir, kalsiyum, D vitamini, folik asit ve B12 vitamini gibi besin maddelerini takviye etmeyi önerirler.
- Düzenli Kontroller: Çölyak hastaları düzenli olarak doktorlarıyla iletişim halinde olmalı ve sağlık durumlarını izlemelidirler. Kan testleri ve diğer tıbbi incelemelerle hastalığın kontrol altında olduğundan emin olunmalıdır.
- Eğitim: Çölyak hastaları ve aileleri, glütensiz diyeti doğru bir şekilde uygulamayı öğrenmelidirler. Bu, hastalığın yönetimi için çok önemlidir.
- Kontaminasyondan Kaçınma: Glüten içermeyen diyeti uygularken, kontaminasyondan (glüten ile temas) kaçınılması da önemlidir. Bunun için ayrı mutfak eşyaları, ayrı pişirme alanları ve dikkatli temizlik uygulamak gerekebilir.
